Diyarbakrn Sur ilçesinde bulunan ve ilçeye de adn veren Suriçi, kentsel sit alan bölgesi ve bu alann kuzeydousundaki Amida Höyüünü barndran arkeolojik sit alan olan çkale bölgesi, Diyarbakr kültürel mirasnn tacdr. Bu alan, Hevsel Bahçeleri ile beraber 2015 ylnda Diyarbakr Kalesi ve Hevsel Bahçeleri Kültürel Peyzaj ad ile UNESCO Dünya Miras Listesine girmitir.
Bölgede hüküm süren medeniyetlerce ekillenerek özgünleen, binlerce yldr tarihsel varln sürdüren Diyarbakr Kalesi, surlar ve burçlar, üstün evrensel deere sahip kültür varlklar olarak yaamaktalar. Dünyada kesintisiz yerleimin devam ettii ender tarihi kentlerden olan bu alan, dünya tarihi için önemli bir evrensel miras özelliini korumaktadr.
TERÖR ÖRGÜTÜNÜN YERLE BR ETT TARH
Dünya miras alannn tampon bölgesi olan Diyarbakr Suriçi bölgesi, 2015 ylnn aralk ay ile 2016 yl mart ay aralnda Sur çatmalar (çukur olaylar) ad ile anlan terör olaylarna sahne olmutur. Kentsel sit alannn dousu büyük hasar almtr. Teröristler bu alanda antsal ve sivil birçok esere zarar vermitir. Hatta bu zengin kültür mirasn birer ynak, üs ve siper olarak kullanm, yeri gelince el yapm bomba ve tuzaklar ile havaya uçurmulardr. Olaylarn sona ermesinden sonra ilgili alan Bakanlar Kurulu karar ile riskli alan ilan edilmitir. Buras, çevre ve ehircilik Bakanlnca ivedilikle kamulatrlp Suriçi Kentsel Yenileme Projesi balatlmtr. lk olarak Suriçi Koruma Amaçl mar Plan revize edilerek uygulamaya geçilmitir. Proje kapsamnda geleneksel Suriçi dokusunu oluturan antsal ve sivil mimarlk örneklerinin restorasyonu, yakn dönem konut alanlarnn yenilenmesi, yakn dönem ticaret alanlarnn yenilenmesi, iç kale alan düzenlenmesi, sur duvarlar ve burçlarn restorasyonu, altyap çalmalar, çevre ve peyzaj düzenlemeleri yaplm ve yaplmaya devam edilmektedir.
Alanda etkin olan çevre ve ehircilik Bakanl, Kültür ve Turizm Bakanl, Diyarbakr Büyükehir Belediyesi ve Diyarbakr Valilii ile koordineli olarak çalmalarn devam ettirmektedir. lk olarak saha, yknt ve yer alt sistemine gizlenmi bubi tuzakl el yapm bombalardan uzman ekiplerce temizlenmitir. Bu el yapm düzenekler, i programn tamamen geciktirmitir. Zira yüklenici firmalar faaliyetlerini sürdürürken bile bu vb. düzeneklere rastlamtr. Her eye ramen yükleniciler sahada özverili çalmalarna devam etmilerdir. Tuzaklanan patlayclar Suriçindeki altyapy tamamen mahvetmitir. Bu sebeple tüm altyap yenilenmi, elektrik, kanalizasyon, temiz su ve haberleme hatlar yeraltna alnm hatta doalgaz altyaps da hazrlanmtr.
Koruma çalmalarnn banda öncelikle vakf eserlerinin restorasyon projeleri hazrlanm ve uygulamaya geçilmitir. Minare ayaklar çatmalarda zarar gören Akkoyunlu dönemi eseri eyh Mutahhar Camisi (Dört Ayakl Minare) ve çok ciddi hasar alarak yanan Kurunlu (Fatih Paa) Camisi, restorasyonlar Diyarbakr Vakflar Bölge Müdürlüünce 2019 ylnda tamamlanp ibadete açlan eserlerdendir.
Surp Giragos Ermeni Kilisesi ve Mar Petyun Keldani Kilisesi restorasyonlar, çevre ve ehircilik Bakanl tarafndan finanse edili Diyarbakr Vakflar Bölge Müdürlüü tarafndan kontrol edilmektedir. Onarmlarn 2022 yl nisan ayndaki Paskalya Bayramna kadar bitirilmesi planlanmaktadr. On altnc yüzyl Osmanl dönemi eseri olan Paa Hamamnn restorasyonu Kültür ve Turizm Bakanl tarafndan sürdürülmektedir. Restorasyonun en önemli uygulamas, hamamn stma sisteminde artk odun, kömür, lastik vb. kat fosil yaktlarn kullanmna son verilmesidir. Hamam, yerden ve duvardan stma tekniiyle doal gaz sistemine uyumlu biçimde restore edilmektedir. Geleneksel Osmanl Türk hamamnda uygulanan bu stma sistemi, bölgedeki ilk çada ve çevreci örneklerdendir.
RESTORASYONLAR, YAPILARIN ORJNALNE UYGUN YAPILIYOR
çevre ve ehircilik Bakanlnn tescilli Diyarbakr konutlarnda restorasyon çalmalar da büyük bir titizlikle devam etmektedir. Öncelikle yklan ya da hasar gören tarihi evlerin koruma projeleri hazrlanp Diyarbakr Kültür Varlklarn Koruma Kurulunun onayna sunulmutur. Koruma Kurulu tarafndan onaylanm farkl parsellerdeki projeler, yapm ilerinin daha hzl devam etmesi için ayn anda birçok yüklenici tarafndan uygulanmaktadr. Tecrübeli koruma uzmanlarnn danmanlk ve kontrolörlük yaptklar tarihi Diyarbakr konutlarnn restorasyon uygulamalar, geleneksel yapm teknik ve yöntemlerine uygun devam etmektedir.
Yklm olan yaplarn yenilenmesi srasnda sahada bulunabilen salam talar tekrar kullanlmakta ya da yüzyllardr aktif olan ta ocaklarndan ayn bazalt talar, kendi özgün ölçü ve tekniinde yerlerine konmaktadr. Özgün yapm teknii ve malzeme kullanmnn yannda modern teknik ve daha mukavemetli malzemeler de uygulamada kullanlmaktadr. Örnein, tarihi Diyarbakr konaklarnda tavan kirilerinde kullanlan kavak aac yerine daha uzun ömürlü ve yük dayanm daha fazla olan çam aac kullanlmaktadr. Yeni ahap kiriler uzun vadede bozulmalara kar emprenye edilmektedir. Bir dönem düz teras çatlarna beton dökülen tüm evlerin damlar bu yükten kurtarlarak nefes alabilen yaltm teknikleri uygulanmaktadr.
TESPT VE TESCL çALIMALARI DEVAM EDYOR
Alanda tespit ve tescil çalmalar da devam etmektedir. Kentsel sit alannda yklm olan betonarme yaplarn temellerinde tarihi yap kalntlar ortaya çkmtr. Bu parsellerin rölöveleri alnarak tescil edilmilerdir. Koruma Kurulunun görüleri dorultusunda bu alanlarda uygulamalar yaplacaktr. Yklm olan baz betonarme yaplarn arasnda ve zemin ya da bodrum katlarnda bazalt tal geleneksel Diyarbakr evleri tespit edilmitir. Bu evlerin tescil edilmeleri için Koruma Kuruluna bavurulmu ve restorasyon projelerinin hazrlanmas süreci devam etmektedir.
çevre ve ehircilik Bakanlnn çevre düzenlemelerini de tamamlad yakn dönem konut ve ticaret alanlarnda ina ettii yaplar, hiç beklenmeyen youn bir ilgi görmütür. Zira bu alanlarda Diyarbakr tarihi konut dokusu ile uyumlu, iki kat geçmeyen, gelenekselden kopmayan, avlulu ve doal gazl modern konut ve ticari yaplar birkaç günde satlmtr.
Diyarbakr Valilii ve Diyarbakr Büyükehir Belediyesi, koordineli çalarak sur ve burçlarn tümünün koruma projelerini hazrlamtr. Koruma Kurulunun onaylad bu projelerin çou u an uygulanmaktadr. Diyarbakr Surlarnn restorasyonu, bünyesinde deerli akademisyenlerin ve Uluslararas Antlar ve Sitler Konseyi (ICOMOS) uzmanlarnn danmanlk yapt bilim kurulunun görüleri dorultusunda yürütülmektedir.
Sahada yürütülen projeler daha tamamlanmadan Suriçindeki çalmalar, ticari, kültürel, turistik ve sosyal faaliyetlerin canlanmasn salamtr. Nitekim restorasyonu tamamlanan çkalenin turistik ve kültürel açdan youn rabet görmesi, ileride Suriçinin de önemli bir çekim ve cazibe merkezi haline geleceinin habercisidir.