Wagner özel silahlı birlikleri, uzun zamandan beri gündemde olan bir yapılanma. İlk başta Batıdaki, özellikle de Amerika Birleşik Devletlerindeki (ABD) benzer yapılar -en bilineni olan Blackwater- ile beraber tartışılmıştı. Bilindiği gibi bu yapılar neredeyse 20 yıldan beri akademik literatürde ve dahi basında da tartışılagelmiştir. Özellikle ABDnin ikinci Irak müdahalesinden sonra bu yapılar daha da fazla kamuoyu gündeminde yer bulabildiler. Açık ki, kamuoyundaki bu tartışmalar da aslolarak bu oluşumların faaliyetlerine odaklanmıştı. Halbuki çok daha derinde; özelleştirilmiş, yani devlet otoritesinin dışında oluşmuş bu tarz yapıların hususiyeti de tartışılmaya muhtaçtı.
ÖZELLEŞTİRİLMİŞ SİLAHLI TAŞERON YAPILARI ANLAMAK
Şiddet kullanma tekeli olarak modern devlet kavramının yerine bu tarz özelleştirilmiş silahlı taşeron yapıların ordu adıyla anılması herhalde ilk elde üzerinde düşünülmesi gereken husus olsa gerektir. ABDde ülkenin sermaye-devlet ilişkilerindeki özgün konumu bu yapıların kendiliğinden oluşumuna cevaz vermiş ve fakat yine ABD siyasal sisteminin kuruluşundaki kuvvetli denge-fren ve denetim mekanizmalarının bu tarz yapıların sakıncalarını tehdit edebileceğine dair iddialar da aynı dönemde ortaya çıkmıştır. Her halükarda ABD sistematiği içinde bu yapılar kendilerine bir yer bulabilmişti. ABD dışındaki dünyada ise özellikle de modern devletin korunması gerektiğine dair ön kabulü bulunan kesimlerde, ilk olarak bu yapılara dair terminoloji tartışılmıştır: Özel ordu. Bu kavram bile bu kesimlerce bir oxymoron olarak kabul edilmiştir. Zira ordunun millet ile bütünleşmesi çok da uzak bir tarihe götürülemezdi. Ancak Napolyon ilk milli orduyu tesis edebilmişti. Burada bahsedilen millet kavramına devlet kavramının da içkin olduğu hatırlardan uzak tutulmamalıdır. Yani bahsedilen milli devletin ordusudur. Son 2 asırda insanlığın bu keyfiyetin semerelerinden faydalandığı ve ordu kavramının devlet ile ilişkisinin ve devlet eliyle denetiminin millet meşruiyeti çerçevesinde farklı ölçülerde sürdüğü, vakıadır.
Modernitenin aşındırılmaya başlandığı soğuk savaşın son 20 yılı ve özellikle de katı olan her şeyin buharlaştığı soğuk savaş sonrası dönemin önemli bir tartışma alanı, devletlerin milletler ile kurduğu farklı katmanlardaki ilişkilerin sorgulandığı ama sermayenin önünün pervasızca açıldığına yönelik eleştiriler olsa gerektir. Modernitenin sunduğu imkanlar ve hakların, yarattığı mağduriyetlerin tazmini bahanesiyle ama aslolarak sermayenin yaşadığı tahditlerin ilgası amacıyla epeyce yıpratıldığı bu dönemin konusu olan askeri alanın özelleştirilmesi, ABDnin gelişmişlik seviyesini ve kendi tarihinden getirdiği hususiyetlerini temellük etme şansı olmayan başka ülkelerce de takip ettirildi. Bunların başında da kendisini küresel bir güç olarak konumlandırmaya çalışan Rusya vardı.
RUSYANIN REFORM çİZGİSİNDE AMERİKANCILIĞIN ETKİSİ
Rusyanın soğuk savaş sonrası dönemdeki inişli çıkışlı reform siyasetinin temel öğesi, ABD kurumlarını kendi ülkesinde yaratma çabası olarak özetlenebilir. Rusyayı reform çizgisinde Amerikancılığa iten faktörler; hem Rusyanın kendisini dünyada konumlandırdığı yer hem Rus elitlerince tek iyi örnek olarak ABDnin saygıyla karşılanması hem de modernitenin yıpratılıp eski imparatorluk dönemine imkan tanıyan söyleminin yarattığı psikolojik tatmin şeklinde sıralanabilir. Bir diğer önemli faktör ise Rusyadaki karmaşık ve henüz siyasal ve ekonomik elitler düzeyinde oturmamış statükonun yarattığı iş dünyası-suç dünyası ilişkileri şeklinde formüle edilen durumun, aslında yeni bir sermaye kesiminin oluşumundaki tabii ve zaruri kriminal bağlam çerçevesindeki ihtiyaçlara da cevaz vermesidir.
İşte Wagner gibi bir yapı da bu yukarıdaki çerçevenin sonucu olarak oluşmuştur. Yani, 23 Haziran akşamından bu yana yaşanan somut ve yakıcı mesele aslolarak Rusyanın siyaseti, iktisadı, toplumu ve hatta kültürel yapısındaki daha kavramsal yarılmaları teşkil eden akıl dünyasındaki derin karmaşa ile ilgilidir. Kısaca gelişememişlik ve ihtiras arasındaki dengesizliğe dayanan bu zihni karmaşa; çok kimlikli ve çok teşkilatlı, esnek imparatorluk aklı ile standardizasyonun ve tekleştirmenin fevkalade örneği olan Sovyet aklı arasındaki kontrolsüz bir salınımdır. Açıktır ki, bu muazzam salınım her katmanda ve alanda derin sarsıntılara da sebep olmaktadır.
PRİGOJİN KİMDİR?
Wagnerin kurucusu Yevgeniy Prigojin, hayat hikayesiyle de ilginç bir karakter olarak tanınmaktadır. 1970ler ve 80lerde adi suçlardan bir hükümlü olarak belli ki, sonraki dönemde istihbari çevrelerle teması olmuş ama aslolarak Putinin iktidarı ile parlamış bir iş insanıdır. Kremlinin catering işleri yanında, ilerleyen tarihlerde doğrudan Kremlinin dolayısıyla güvenlik bürokrasinin de desteği Wagneri oluşturmuştur. Rusyanın son 10 yılda yoğunlaşan küresel düzeyde Batı ile bölgesel mücadele doktrininde de Maliden Somalilande kadar pek çok farklı bölgede ama Türkiyede en çok bilinen bölgeler olarak Suriye ve Libyada da askeri operasyonlar yürütmüştür. Bu taşeronluk statüsü, Rusya devleti tarafından da hem resmi olarak uluslararası politikada gerektiği zaman Rusyayı temize çıkarmak hem de Rus ordusunun resmi olarak faaliyet yürütürken karşılaşacağı zayiatın iç politikadaki hukuki ve siyasal sonuçlarından kaçınabilmek adına tercih edilmiş; Wagner, Rusyada en ziyade müsaadeye mazhar girişim halini almıştır.
UKRAYNA-RUSYA SAVAŞINDA WAGNER ETKİSİ
Wagnerin asıl faaliyet alanı 2022 Şubat ayından bu yana Ukrayna olmuştur. Rusyanın bu cephedeki savaşının başından beri yaşadığı kapasitesizlik, Prigojin ve Rus ordu elitleri (Başta Rusya Savunma Bakanı Sergey Şoygu ve Rusya Genelkurmay Başkanı Valeriy Gerasimov olmak üzere) arasında bir anlaşmazlığı savaşın daha ilk aylarından itibaren oluşturmaya başlamıştır. Hatırlanacağı üzere Rus ordu elitleri ile Rusya Federasyonuna bağlı çeçenistan Cumhuriyeti Başkanı Ramzan Kadirov arasında benzer bir anlaşmazlık daha önce de kamuoyuna yansımıştı. Rusya İmparatorluğunun ordu yapısı olan çoklu komuta yaklaşımını belli ki bir zaruret çerçevesinde ama belki biraz da emperyal yapıya duyulan irrasyonel özlemin de teşviki ile kabul etmiş olan bugünkü Rusya idaresi için bu sorun aslında sadece Ukrayna savaşı özelinde bile ilk değildir. Ancak yine belli ki, Kadirov vakasından da gerekli dersler çıkarılmamıştır.
Rostov-Na-Donu (Yaroslavldaki Rostov ile karıştırılmaması gereken, Rusyanın güneybatı kanat ve Kafkasya merkezi) Wagner güçlerinin kontrolünde gibi görünmektedir. Rusya tarihi boyunca pek çok ayaklanma ya bu bölgeden kuzeye Voronej üzerinden Moskovaya ya da İdil boylarından Nizhny Novgorod üzerinden Moskovaya yönelmiştir. Rostov ayrıca neredeyse tüm Ukrayna operasyonunun kalpgahı niteliğindedir.
PUTİNİN ÖNÜNDEKİ ALTERNATİF SENARYOLAR
Bugün sabah Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putinin açıklamalarında da Rostovdaki durumun hassas olduğu ifade edilmiştir. Aynı konuşmada Putin, yaşanan durumu bir ayaklanma ve isyan olarak tarif etmiş, sert bir şekilde karşılık göreceğini de eklemiştir. Bu sürecin ne kadar sürat ile gerçekleşeceği krizin bundan sonraki mahiyetini de belirleyecektir. Hızlı ve kesin olmayan bir cevap, sorunun büyümesine müsaade edeceği gibi; büyüyen sorunun Rusyada daha büyük ve farklı katmanlarda total bir türbülansa yol açabileceği ve hatta bir çöküşe sebebiyet verebileceği de herhalde Rusya karar alıcılarının da malumudur.
Rusyanın önünde şu halde Putinin hep imrendiği tarihsel figür olan Büyük Piyotrun gerçekleştirdiği gibi streletsleri (ç. Streltsi, tüfekçi manasında, bizdeki Yeniçerilere benzeyen hassa birliği) yok etme imkanı olduğu iddia edilebilir. Bu da kapasite ile ilgilidir. (Bu çerçevede Rusya Ordusu ve özellikle Rosgvardiya ve GRU birliklerinin durumu, Streltsinin ilgası sonrası oluşturulan ve marşları Türkler ve İsveçliler bilir. diye başlayan Preobrajenski Polk ile karşılaştırılmalıdır.) Unutulmamalıdır ki, Vaka-i Hayriye de ilk denemede başarıya ulaşılamamış bir sonuçtur. Eğer bu analoji çerçevesinde devam edilecekse ve Rus devleti sorunu çözebilecekse de bu durum Piyotrun iki yüzü arasındaki seçimi Putinin önüne koyacaktır: Batıyla reformlar yoluyla buluşmayı hedefleyen Piyotr ve yakın çevresinde savaşarak etki sahibi olmak isteyen Piyotr. Açıktır ki; Rus hariciyesi ve iktisadi elitleri yetki alanlarında başarılı performansları ile birinci kategorideyken, Rus güvenlik bürokrasisi yetki alanlarında başarısız performanslarıyla ikinci kategoridedir.
[Prof. Dr. Taşansu Türker, Mülkiye Karşılaştırmalı Siyaset Ana Bilim Dalı Başkanıdır.]