Karamann Ermenek ilçesinin Dindebol köyünde 1937de doan Bolay, babas öretmen olduu için ilkokulu çeitli köylerde tamamlad. Ortaokul ve liseyi Konyada bitiren Bolay, Ankara Üniversitesi lahiyat Fakültesinden mezun oldu.
Sivas, Ordu ve Ankaradaki okullarda din kültürü ve ahlak bilgisi ile eitim sosyolojisi öretmeni olarak görev yapan Bolay, mezun olduu üniversitede akademik eitimini sürdürdü.
Atatürk, Selçuk, Hacettepe ve Gazi üniversitelerinde akademik görevlerde bulunan Bolay, emekli öretim üyesi olarak stanbul 29 Mays Üniversitesi Felsefe Bölümünde çada Türk Düüncesi derslerine girdi.
Arapça ve Franszca bilen Prof. Dr. Bolay, Bat Aklna Kar Türkiye, Osmanl Düünce Dünyas Türkiyede Ruhçu ve Maddeci Görüün Mücadelesi ve Kuranda man gibi birçok eser kaleme ald.
Bolay, hayat, ilmi çalmalar, Ayasofya-i Kebir Cami-i erifinin açl ve slam dünyasnda son dönemde skça tartlan iddet ve terör konusunda AA muhabirine deerlendirmelerde bulundu.
SORU: Ülkemizin zor zamanlar geçirdii yllarda yetitiniz, Türkiyenin farkl dönemlerine ahitlik ettiniz. Yaadnz çeitli zorluklara ramen ilim ve bilgi yolunda yürümeye gayret ettiniz. Sizi ksaca tanyabilir miyiz?
SÜLEYMAN HAYR BOLAY: lkokul öretmeni Mustafa Bolayn oluyum. Babam hem Birinci Dünya Harbi gazisi hem de stiklal Harbi gazisidir. Babam 42 sene öretmenlik yapt. Benim de ilkokul öretmenimdi. Bizi de iyi yetitirdi. Kuran- Kerimi okumay öretti.
Babam, bana bir defa Müslümann bilmesi lazm gelen temel bilgilerin hepsini öretti. Eski harflerle yazl ilmihal kitaplar vard, onlar bizzat kendisi okuttu. 8-9 yamdayken Osmanlca kitaplar okuyabiliyordum. Örettiklerini ne kadar örenebildiimi anlamak için devaml kontrol ediyordu. Okuttuu kitaplar arasnda Dürr-i Sencide, Mzrakl lmihal gibi ilmihal kitaplar vard. Sonra ben lise fen ubesini bitirince gözüm teknik üniversitedeydi. O zaman Türkiyede 3 üniversite vard. stanbul, Ankara ve stanbul Teknik üniversiteleri ile 1-2 de yüksekokul vard. Teknik üniversitenin imtihanna girdim, kazanamadm. Bunun üzerine Nereye gideyim falan derken babam, lahiyat fakültesine git. dedi. lahiyat fakültesine kaydoldum, öylece bu fakültede okudum. Aslnda okul zaten hukuk fakültesiyle bitiikti. Hukuk fakültesine gitmeyi de düündüm. Hukuk fakültesindeki hocalarn birçounun dersine girdim ancak ders ileniini, konu anlatmn beenmedim.
Bana hukuk fakültesi scak gelmedi, ilahiyat fakültesinde kaldm. lahiyat fakültesi de zaten kurulal 6 sene olmutu. Fakülte, mezunlarn yeni vermiti. Hocalarnn birçou dardan geliyordu. Prof. Dr. Muhammed B. Tavit Et-Tanci, fakültenin açld ilk yllarda yoktu, sonradan geldi.
- Türk ve Osmanl düüncesinde en büyük ufku açan, rehber olan Hilmi Ziya Ülkendir
SORU: Ankarada hangi hocalar tandnz ve kimlerden eitim aldnz?
SÜLEYMAN HAYR BOLAY: lahiyat fakültesine baladmda Nee çaatay, Suut Kemal Yetkin vard. Yetkin, biliyorsunuz estetikçi, o dönem dekand, sonra rektör oldu. Hilmi Ziya Ülken, benim üzerimdeki en etkili kiiydi. Hilmi Ziya Ülkenin dersleri dolu dolu olduu için çok tatmin ediciydi çünkü Hilmi Ziya Ülken, Arapça, Farsça, Franszca, ngilizce, Almanca ve talyanca biliyordu. spanyolcas var myd bilmiyorum ama o dilden de anlyordu çünkü talyanca ve spanyolca dillerinin temelleri Latince olduu için Franszcaya çok yakn. Hilmi Ziya Bey çok dil biliyor ve çok kitap okuyordu. Rivayete göre, Hilmi Ziya Bey stanbul Darülfünuna 1920li yllarda daha yeni asistan girdii srada sabaha kadar kitap okumak için kovaya su doldurup ayan slatrm.
Hilmi Ziya Bey, Türkiyede kymeti çok bilinmesi lazm gelen bir düünürdür çünkü Türkiyede bence Türk ve Osmanl düüncesinde en büyük ufku açan, rehber olan Hilmi Ziya Ülkendir. Ölünceye kadar da yazmaktan, konumaktan, aratrmaktan vazgeçmemitir. Allah rahmet eylesin. Hilmi Ziya Bey, beni eitim hayatmda yönlendiren kimsedir.
Muhammed Hamidullah da slam Hukuku dersi verdi. çok alim bir adamd. 14 dil bilir. diyorlard. Yani Bat dillerinin hepsini bildii gibi Hint dillerini, Dou dillerini de bilirdi. Kendisi Hint asll zaten. Fevkalade mütevaz bir insan. Birçok kez Muhammed Hamidullahn da yer ald yemekte bulundum, fazla yemek yemezdi. O zayf vücuduyla o çalmay nasl yapyor hayret ederdim. Demek ki kuvvetli bir irade var. Bizler o kadar yiyoruz, yemediimiz zaman da öleceimizi zannediyoruz ama Muhammed Hamidullahta bu arzularn hiçbirisi yoktu. Muhammed Hamidullah, söylediklerinden, konutuklarndan ve okuduum kitaplarndan anladm kadaryla ele ald mevzuyu derinliine, dört ba mamur olarak aratran, eksik brakmamaya çalan bir insand.
Ufku çok geniti. ark ve garb kucaklam bir insand. Allah rahmet eylesin. Bat dünyas da ona hayrand. Bat dünyasnda da çok büyük tesiri vard. Fransada itibar çok yüksekti. Fransada bir apartmann 4üncü katnda küçücük bir odada kalyordu. Parise gittiimde Muhammed Hamidullah ziyaret ettim, elini öptüm. Yanmzda bir arkada daha vard. O mütevaz hayat öyle devam ettirdi, öyle de vefat etti.
- slam medeniyetinin kurucu merkezlerindeki ortak anlay, slami ilimlerin, slam düüncesinin, slami tefekkürün gelitirilmesidir
SORU: Endülüs slam medeniyetinden balayarak Zeytune, Karaviyyin, el-Ezher, Badat, Nizamülmülk, Osmanl stanbul medreseleri gibi slam medeniyetinin kurucu merkezleri var. Bu merkezlerin din anlayndaki temel zemin ve ortak noktalar nelerdir?
SÜLEYMAN HAYR BOLAY: Emeviler, Abbasiler devrinden itibaren Badatta veya Türkistanda kurulan medreselerden balayarak bütün bu merkezlerdeki ortak anlay slami ilimlerin, slam düüncesinin, slami tefekkürün gelitirilmesi, slamn ilmi cepheye ve tefekkür cephesine verdii önemin ortaya konulmasdr. Ayn zamanda o dönemde Eski Yunan, Msrdan gelme din aleyhtar, her türlü inanca kar olan birtakm akmlar ve bunlarn sebep olduu birtakm kurulular var. Bu kurulular da ideolojik faaliyetler gösterip kamuoyunu etkisi altna alyorlar çünkü bir ksm siyasete yanap desteini almaya çalyordu. Bir ksmnn baka imkanlar vard. Dolaysyla bunlara kar bir mücadele etme ihtiyac duyuldu. Bu mücadelenin siyasi bir mücadele deil, ilmi, fikri bir mücadele olmas lazm. Siz onlarn tezlerine kar ilmi ve dini delilleri getireceksiniz, fikirleri ortaya koyacaksnz ki sizin karnzda zayfladklarn anlayacaklar veya tutunamayacak hale gelecekler.
Bu kurucu merkezlerdeki temel zemin noktalarndan birini tabii ki ehlisünnet akaidi oluturuyordu ama ehlisünnet akaidinde de farkllklar vard. Mesela Earilik, Maturidilik, Hanefilik, ehlisünnet akaidinden olmasna ramen farkllklar devam ediyordu. Bu farkllklar bazen büyüdü, bazen azald, bazen de birbirlerine yaklat ama temelde hepsinin hedefi hem ilmi düünceyi hem slami düünceyi gelitirmek hem de slamn müdafaasn yapmakt çünkü burada slama hücumlar çok deiik kanallardan geliyordu. Sadece siyasi, sadece ideolojik kanallardan deil
SORU: Osmanl medreselerinde mantk ve felsefeye yaklam nasld?
SÜLEYMAN HAYR BOLAY: Benim bildiim kadaryla Osmanl medreselerinde mantk ve felsefe kuvvetliydi, mantk bilhassa kuvvetliydi. Her devirde çeitli mantk kitaplar yazlmt. Risaleler çoktur. Batda olduu gibi dorudan doruya felsefeyle ilgili eserler o kadar çok deil ama mesela bir Molla Fenarinin veya ona benzer kimselerin eserlerini tetkik ettiiniz zaman Batdaki filozoflardan geri kalr hiçbir taraf yoktur. Molla Fenarinin bilgi teorisiyle ilgili 600-700 sayfalk bir doktora tezi hazrlanm, bana incelemem için verdiler. Bizim onlardan geri kalr tarafmz yok, yüksek tarafmz da var. Bunlarn ortaya çkarlmas gerekir. Bizim ilahiyatçlarmzn Osmanl düüncesine daha fazla deer vermeleri, daha fazla aratrma yapmalar lazm. Bu da tabii dediim gibi mukayeseye ihtiyaç gösterir. Siz mukayeseyle ortaya koyacaksnz ki onun deeri ortaya çksn ve yeni yetienlere zemin hazrlasn, ufuk açsn. Bu, bir taraftan yaplyor ama daha çok yaplmas lazm. Yeni nesiller bunu daha da gelitirecektir.
- Gazalinin felsefeyle slam bartrmas, Osmanlya felsefe ilminde bir yol açt
SORU: mam Gazalinin felsefeye yaklam nasld? Birtakm ilahiyatçlarn iddia ettii gibi Gazali, felsefe dümanl yapm mdr?
SÜLEYMAN HAYR BOLAY: Gazali, felsefeye düman deil bence. Felsefenin yanl kullanlna, ideoloji olarak kullanlmasna kardr. Bu durumu Aristo Metafizii ile Gazali Metafiziinin Mukayesesi eserinde de ortaya koymaya çaltm. Gazali, felsefecilerin ele ald her problemi ayr ayr ele alyor, inceliyor, aratryor ve kendi görülerini ifade ediyor ama ötekileri reddeden bir anlay deil.
Gazali, bence felsefeyle slamn bartrlmasnda büyük rol oynad. Tabii bu, sonralar ne kadar devam ettirildi, o da ayr bir mesele. Gazalinin felsefeyle slam bartrmas, Osmanlya felsefe ilminde bir yol açt.
Gazali, felsefenin ateizme ve slam dümanlna götürülmesini veya o alanda kullanlmasn önlemeye çalmtr ama felsefeyi inkar ederek deil, felsefi düünceyi gelitirerek, ona katk salayarak, onu slami bir zemine oturtmak suretiyle bunu yapmaya çalmtr. Endülüste de bu meselelerle uralm ama hatrladm kadaryla Osmanlda 3 Tehafütül Felasife kitab var. Hepsi birbirinden farkl. Bu eserler yaymland. Kültür ve Turizm Bakanlnda 1000 Temel Eser Komisyonu Bakanyken Tehafütül-Felasife eserleri Türkçeye tercüme edildii zaman o eserleri ben yaymlattm.
SORU: slam dünyasnda özellikle Osmanl mparatorluunun çökü döneminde ortaya çkan tek dorucu ve tekfirci zararl akmlar, dier slam ülkelerinde hzla yaylmken Türkiyede kitleselleemedi. Dier Müslüman ülkelerin çounda yaygnlaan bu akmlarn Türkiyede o çapta yaygnlaamamasn neye balyorsunuz?
SÜLEYMAN HAYR BOLAY: Türkiyede tek dorucu ve tekfirci zararl akmlarn yaygnlaamamasnn birinci sebebi, Türk milletinin slami itikadnn kuvvetli olmasdr. kincisi, bu itikad besleyen kuvvetlendirici düünce hayatnn gelimi olmasdr. Üçüncüsü, bu anlayn (tek dorucu ve tekfirci zararl akmlar) deiik yerler, zamanlar ve zeminlerde tenkit edilerek tesirinin azaltlmas veya tesirsiz hale getirilmesidir. Dolaysyla itikat kökte salam. Ben 1946dan bugüne kadar yaananlar hatrlyorum. Fakültede veya fakülte dnda tek dorucu ve tekfirci zararl akmlarn yaygnlamamasn salayacak zeminler olumutu.
Bu zeminler bir taraftan da olumakta ve gelimekteydi. Bir yandan da ilahiyat fakültesi says çoald. Yanl bilmiyorsam bugün 200den fazla ilahiyat fakültesi var. mam hatip okullar 1950de açld. mam hatip okullarnn açlmas büyük bir inklaptr çünkü 1950den önce hatta 1950lerde ortaokulda, lisede din dersleri yoktu. 1948 veya 1949da yanlmyorsam emsettin Günaltay, babakan olunca Ankara Üniversitesi lahiyat Fakültesini açt. Ben de 1956da fakültede eitime baladm. Fakülte kurulu safhasnda hocalarnn birçou farkl fakültelerden geliyordu. Bu süreç Türkiyede itikadn kuvvetlenmesine vesile oldu.
Ayrca, 1959da yüksek slam enstitüleri açld. 1958de imam hatip okullar ilk mezunlarn verdi. Onlarn gidecekleri bir yüksekokul yoktu. Bunun üzerine 1959da o zamann Milli Eitim Bakan (Tevfik leri), stanbul Yüksek slam Enstitüsünü açt. mam hatip okullarndan mezun olanlar, stanbul Yüksek slam Enstitüsüne gitti. Tabii arkasndan ikinci, üçüncü, dördüncü yüksek slam enstitüsü açld. Dolaysyla yüksek slam enstitülerinin hazrlad bir zemin var. Daha dorusu mevcut zemini takviye etti, kuvvetlendirdi çünkü çok adam yetiti. mam hatip okullarnn açl, Türkiyede bir bayram havas yaratt çünkü milletin çok ihtiyac vard. Ben hatrlyorum, cenazesini kaldramayan, cenaze namazn klmasn bilmeyen, cenaze namaz klamayan insanlar vard. O yüzden ad geçen kurululara dört elle sarldlar, bu gibi icraatlar desteklediler. Bu durum bu icraatlarn tabii yaygnlamasna sebep oldu. Dolaysyla bu zeminde itikat da kuvvetlendi. Ad geçen kurulular, birbirini halen karlkl olarak destekleyerek devam ediyor.
- Bat dünyasnn hedefi slami inanc sarsmak
SORU: Osmanlnn çöküü ve slam dünyasnn merkezini kaybediiyle birlikte corafyamzn farkl bölgelerinde emperyalizme kar direni, bamszlk mücadeleleri, igale kar hareketler geliti. Bugün ise birçok yerde ba sonu hesap edilmemi sözde cihat fetvalaryla Müslümanlar kaosa, teröre ve iddet sarmalna sürükleyen DEA benzeri terör akmlar ve bölücü gruplar var. Siz bu ve tahrip edici yaplar nasl deerlendiriyorsunuz?
SÜLEYMAN HAYR BOLAY: slam dünyasndaki bu ve benzeri terör akmlar ve bölücü gruplarn hemen hemen birçou Bat dünyasndaki birtakm kurulular tarafndan kuruluyor. Mesela El Kaide, emperyalist istihbarat örgütleri tarafndan kurulmu ve bölge ülkelerini terörize ederek kendi çkarlar dorultusunda yönlendirmek için kullanlmtr. DEA, bu tür örgütlerin günümüze uyarlanm türevidir.
Gerek DEA gerek Boko Haram ve benzeri örgütlerin savunduklar fikir ve gerçekletirdii eylemlerin hakiki slam ile uzaktan yakndan bir ilgisi yoktur ve olamaz. Temeli Bat tarafndan atlmasa bile ar uçtaki baz fikirler, itikadi farkllklar terör eylemine dönüecek ekilde maddi olarak desteklenmekte, yönlendirilmekte ve beslenmektedir. Niçin? Farkllk meydana gelsin, birbirleriyle husumet ve çatma ortaya çksn ve huzursuz olsunlar diye çaba gösteriyorlar. Bat dünyasnn Haçl zihniyeti devam etmektedir ve ana hedefi slami inanc sarsmaktr. Hepsinin hedefi budur zaten. Dolaysyla bu duruma Müslümanlar da alet oluyorlar. Din adna Müslümanlar slam d hareket ediyorlar, dier insanlarn kanna ve canna kastediyorlar.
- slamn doru anlatlmas için el birlii, i birlii ve gönül birlii lazm
SORU: Alemlere rahmet olarak gönderilen Hazreti Muhammedin dininin bugün terörle yan yana anlyor olmasn nasl deerlendiriyorsunuz? slam, terör, tedhi ve tekfir hareketlerini caiz görür mü? slamn tüm insanln hidayetini hedefleyen bir din olduunu, Hazreti Muhammedin alemlere rahmet olarak gönderildiini dünyaya nasl anlatrz?
SÜLEYMAN HAYR BOLAY: slam tarihinde tekfir hareketleri var ama slama yakr eyler deil bunlar. Biz, Hazreti Peygamberden uzaklayoruz. Onu iyi anlayamyoruz veya anlamak istemiyoruz. Onu iyi anlayabilsek, iyi anlatabilsek, bunlarn (terör, tedhi ve tekfir hareketleri) birçou olmaz herhalde ama deien artlar, dünya siyasetinin dalgal olmas, ar dalgal hareketlerin olmas bunlar da etkiliyor ve birtakm insanlar da bunlara kendisini kaptryor. Dolaysyla slama uymayan, slama aykr, zt olan boyutlar kazanyorlar.
slamn tüm insanln hidayetini hedefleyen bir din olduunu, Hazreti Muhammedin alemlere rahmet olarak gönderildiini dünyaya anlatmak için sadece düünce hayat yetmez. Birtakm kurulularn i birlii yaparak slamiyeti hem yaamalar hem de slamiyetin yaatlmas için gayret göstermeleri lazm. slamn doru anlatlmas lazm. Doru anlatlmas için gayret sarf edilmesi lazm. Bu durum kendi haline braklrsa herkes bir tarafa çekiyor, oradan da baa çklmyor zaten. Dolaysyla burada el birlii, i birlii ve gönül birlii lazm.
SORU: 15 Temmuz darbe giriimiyle ülkemize ve milletimize yönelik hain niyetleri tamamyla ortaya çkan FETÖye baknz nedir? Bu örgütün toplumumuza ve inanç dünyamza verdii zararlar nelerdir?
SÜLEYMAN HAYR BOLAY: Tabii FETÖ maalesef büyük bir olay. Bu örgütün 4-5 senedir esrar doru dürüst çözülemedi. Geçen gün televizyonda FETÖnün tekilatlanma emasn gösteriyorlard. Akla durgunluk verecek ekilde. Benim ahsi kanaatim Fetullah Gülen gibi bir adam bunu yapamaz. Fetullahç Terör Örgütü bir igal ordusu gibidir. slami duygular, inançlar istismar etmek suretiyle Türkiyeyi ve Türk dünyasn ele geçirme hareketi olarak görüyorum.
Televizyondaki belgeselde FETÖnün tekilatlanmasn gördüm. Bu tekilatlanmay 100 Fetullah Gülen olsa yapamaz. Onun arkasnda baka güçler var. Diyelim ki Amerika veya ona benzer birtakm güçler var, onlar yapyorlar. FETÖ, Türkiyeyi igal planyd. Duygular istismar ettiler. nsanmzn, gençlerimizin slama balln istismar ettiler, halen ediyorlar da. Bir adam her gün gelip, Bana Peygamberimiz geldi, bana u emri verdi. diyorsa bu sözü bir gözden geçirmek lazm. Peygamberimiz, ulu orta herkese gelip de Ben senin rüyana geliyorum, unu öyle yap demez. Bizim insanlarmza da okulda da doru dürüst bilgi verilmiyor. Din dersi okutuluyor ama demek ki yeterli, makul bilgi verilmiyor. çocuklara unu öretmeliyiz: Peygamber Efendimiz Aleyhissalatü Vesselam, Muaviyenin rüyasna girip de Sakn ha damadmla oynama. diyemez miydi? Demedi. Peki, damad gibi Hazreti Peygamberden sonra ileri gelen bir kii için söylemediyse Fetullah Gülen için mi söyleyecek bunu? Veya Yezidin rüyasna girip de Sakn ha torunlarmla urama. Hasan ve Hüseyin ile urama. Onlara zarar verme diyemez miydi? Derdi ama demedi. Niye? Allahn takdiri öyle.
Hazreti Peygamberin bir insann rüyasna girip talimat veremeyecei gibi bir basit bilgiyi, bu muhakemeyi çocuklarmza alamamz lazm. Bunu alamazsak bu durumu önleyemeyiz, önleyemediimiz gibi buna (FETÖ) benzer insanlar çkar, istismar ederler. stismar önlemenin yolu budur çünkü salam bilgi vereceksin, salam muhakeme vereceksin. Öyle çok bilgiye de ihtiyaç yok. Peygamberimiz kime görünür, kime görünmez? stediine görünür, istediine görünmez ama bir adama da her gün görünüp de unu öyle yap, bunu böyle yap. demez. Deseydi Muaviyeye, olu Yezide derdi.
- Ayasofyann bir dirilie vesile olacana inanyorum
SORU: Dantay karar ve Cumhurbakan Recep Tayyip Erdoann imzasyla Ayasofya-i Kebir Cami-i erifinin yeniden ibadete açlmasna ilikin deerlendirmeleriniz nedir?
SÜLEYMAN HAYR BOLAY: Bir defa Sultan Fatih Hazretlerinin vakfiyesine sahip çklm oldu. Ona hürmet gösterilmi olundu. Tarihe ballmz ortaya çkt çünkü Fatih Sultan Mehmet Han Hazretleri stanbulu fethetmeseydi ne Anadolu ne Türk milleti ne de Osmanl olurdu. Bunun kymetini bilmek lazm. Onun için de bu ilerle oynamamak lazm. Yani tarihi kymetlere hürmet göstermemiz lazm. Bu hürmetimiz eksik bizim maalesef. Bunu kuvvetlendirmemiz lazm. çocuklarmza, insanlarmza tarih uuru vermemiz lazm.
Fatihin mirasna sahip çkld için bu, büyük bir muvaffakiyet. Bir de Batllara ne oluyor! Ayasofya Camisinin yeniden ibadete açlmasna Yunanistan, Almanya, Amerika karyor, hepsi rahatsz oluyorlar. Demek ki Ayasofyann ibadete açlmas, onlar rahatsz ediyorsa bizim onlar daha çok rahatsz etmemiz lazm. Balkanlarda, Macaristan da dahil bir tane cami ve kültürel miras brakld m? Orta Asyada bile camilerin ve kültürel varlklarn kökünü kazdlar. Onlara kimse bir ey demiyor. Biz hala Kiliseleri koruyacaz. diyoruz. Koruyalm tabii ki. Onlara inat gidip kiliselere zarar verecek halimiz yok çünkü dinimiz buna müsaade etmiyor ama bu durumun kymetini de bilmiyorlar, yerli Hristiyanlar da ekseriyetle bilmiyor.
Ayasofyann bir dirilie vesile olacana inanyorum çünkü Batdaki kuvvetli muhalefete kar biz bunu yapabildik. Yapamazsnz diyorlard. Biz demek ki onlarn zannettiklerinden daha kuvvetliyiz. Bütün slam dünyasnda bunun uurunun uyandrlmas ve kuvvetlendirilmesi lazm. Mamafih bu uur var. imdi sessiz sedasz Ayasofya, cami oldu ama bütün slam dünyasndan çok büyük memnuniyet sesleri, dualar yükseldi hatta Müslüman olmayan Doulu ülkelerden de tebrik geldi çünkü bu durum Batnn emperyalist düüncelerine kar bir hareket olarak görülüyor, onlara güç, cesaret veriyor.
slam alemi ileride Mescid-i Aksann da inallah açlacana inanyor ve bunu bekliyor. O bakmdan Ayasofya, bir diriliin balangc kabul ediliyor.