Türkiye Cumhuriyeti tarihinin emir-komuta zinciri içinde gerçekletirilen son askeri darbesi olarak tarihe geçen 12 Eylül 1980 darbesinin balad, Cuma günü saat 03.59da TRT radyosunun stiklal Mar ve sonrasnda anons yaplmadan, Harbiye Marnn çalnmasyla anlald.
Marn bitiminde Genelkurmay ve Milli Güvenlik Konseyi Bakan Orgeneral Kenan Evren imzasyla yaymlanan Milli Güvenlik Konseyinin bir numaral bildirisi okunmaya baland. Bu bildiriyi 5 bildiri daha izledi.
- Kaybolan devlet otoritesini yeniden tesis etmek...
Türk demokrasisine darbe yapldnn en resmi açklamas ve gerekçesi ise dönemin Genelkurmay Bakan Orgeneral Evren tarafndan duyuruldu.
Evren, darbenin gerekçesini, ... Kendi kendini kontrol edemeyen demokrasiyi salam temeller üzerine oturtmak, kaybolan devlet otoritesini yeniden tesis etmek için yönetime el koymak zorunda kalmtr. ifadeleriyle anlatmt.
Darbenin Evren dndaki uygulayclar ise Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Nurettin Ersin, Hava Kuvvetleri Komutan Orgeneral Tahsin ahinkaya, Deniz Kuvvetleri Komutan Oramiral Nejat Tümer ve Jandarma Genel Komutan Orgeneral Sedat Celasundan oluan komuta kademesiydi.
- Darbe gerekçeleri
TSKnn emir-komuta zinciri içinde gerçekletirdii darbenin en önemli gerekçesi güvenlik oldu.
TBMMnin 22 Mart 1980de ilk turunu yapt Cumhurbakanl seçimini, 114 tur oylama yapt halde darbe gününe kadar sonuçlandramamasnn da etkili olduu süreçte birçok cinayet ilendi.
Gazeteci Abdi pekçi, Emniyet Müdürü Cevat Yurdakul, DSK ve Maden- Sendikas Genel Bakan Kemal Türkler, MHP Genel Bakan Yardmcs Gün Sazak, Eski Babakan Nihat Erim, Adalet Partisi stanbul Milletvekili lhan Egemen Darendeliolu, CHP stanbul Milletvekili Abdurrahman Köksalolu, MHP Gaziosmanpaa lçe Bakan Ali Rza Altnok ile ei ve kznn öldürülmesi gibi çok saydaki siyasi cinayet, darbeci generallerin gerekçeleri olarak tarihe geçti.
6 Eylülde Konyada düzenlenen Kudüs Mitingi de darbe yönetimi tarafndan eriatç giriim olarak gösterilmiti.
- Hazrlklar Genelkurmay Karargahnda yapld
Askeri darbenin hazrlklar, Haziran 1980den itibaren Genelkurmay Karargahnda yaplmaya baland.
Kod ad Bayrak Harekat olan darbe, ilk olarak bütün ordu komutanlarna gönderilen emirle 11 Temmuz saat 04.00te hayata geçirilmek istendi ancak 2 Temmuzda Süleyman Demirelin babakanlndaki hükümetin güvenoyu almasyla plan ertelendi.
Ayn plan, yine ayn isimle 12 Eylül sabaha kar uygulamaya konuldu, artk sokaklara palet ve postal sesleri hakimdi.
Emir-komuta zinciri içinde gerçekletirilen bu darbe, 27 Mays 1960 darbesi ve 12 Mart 1971 muhtrasnn ardndan Türkiye Cumhuriyeti tarihinde silahl kuvvetlerin yönetime üçüncü açk müdahalesi olarak tarihteki yerini ald.
- Siyasiler sürgüne gönderildi
12 Eylül askeri darbesi ile Süleyman Demirelin babakan olduu hükümet görevden alnd, TBMM lavedildi. 1970 sonrasnda deitirilen 1961 Anayasas uygulamadan kaldrld ve Türkiye siyasetinin yeniden tasarland askeri dönem balad.
Cuntaclar, 13 generali ülke genelinde ilan ettikleri 13 skyönetim bölgesine komutan olarak atarken Türk Hava Kurumu, çocuk Esirgeme Kurumu ve Kzlay dndaki derneklerin faaliyetleri de durduruldu.
Siyasi partileri de laveden askeri yönetim, Süleyman Demirel ile Bülent Eceviti Hamzakoya, Necmettin Erbakan ile Alparslan Türkei ise Uzunadaya sürgüne gönderdi. Siyasi yasaklar geldi. Darbeye liderlik eden 5 generalin oluturduu Milli Güvenlik Konseyi, bütün yetkileri ele ald. Eski Deniz Kuvvetleri Komutan Bülent Ulusuya kurdurulan hükümet, 21 Eylülde göreve balad.
Darbenin ardndan geçen 3 yl içinde önemli kanunlarn tamamna yakn deitirildi ve askeri yönetimin belirledii Danma Meclisi tarafndan hazrlanan Anayasa, yaplan güdümlü referandumla yüzde 92lik Evet oyu ald.
Halk oylamasnda, Kenan Evren cumhurbakan seçilirken askeri yönetim üyelerinin ömür boyu yarglanmasn engelleyen geçici 15. madde, 2010daki Anayasa deiiklii referandumuna kadar yürürlükte kald.
- Asmayalm da besleyelim mi?
Yönetime el koyan cuntac askerler, acs yllarca sürecek idamlarn kararn da verdi.
Darbeden sonra ilk idamlar, 9 Ekim 1980 tarihinde gerçekleti. lk olarak sol görülü Necdet Adal, ardndan ülkücü Mustafa Pehlivanolu idam edildi. Darbe öncesinde bir askeri inzibat erini öldürdüü gerekçesiyle hüküm giyen 17 yandaki Erdal Eren, 19 Mart 1980ta idama mahkum edildi.
Darbeci Kenan Evrenin 17 yanda astrd Erdal Eren için söyledii Asmayalm da besleyelim mi? sözü ise yllarca unutulmad.
Erenin idam karar, Yargtay tarafndan iki kere iptal edilmesine ramen, Milli Güvenlik Konseyi tarafndan onaylanan kararla ve ya büyütülerek 13 Aralk 1980de Ankara Merkez Ulucanlar Cezaevinde infaz edildi.
- Milyonlarn hayat etkilendi
Darbeden sonraki süreçte askeri yönetim, milyonlarca kiinin hayatn etkileyen kararlarn altna imza att ve yllar sürecek travmalara neden oldu.
Darbe sürecinde 650 bin kii gözaltna alnd, açlan 210 bin davada 230 bin kii yargland, 7 binden fazla kii için de idam cezas istendi. Bunlardan 517 kiiye idam karar verilirken kararlarn 50si uyguland. 14 bin kii vatandalktan çkarlrken yaklak 100 bin kii, örgüt üyesi olma suçundan yargland, 30 bin kii ise sakncal olduu iddiasyla iten çkarld.
kence ve faili meçhullerin çokça yaand dönemde bine yakn film yine sakncal bulunduu için yasakland, 4 bine yakn öretmen, çok sayda üniversite görevlisinin iine son verildi. Yüzlerce gazeteci için de binlerce yla varan hapis cezalar istendi.
- Yarglama yolu yine 12 Eylülde açld
12 Eylül 1980 askeri darbesinden sonra yürürlüe giren, Milli Güvenlik Konseyi üyelerinin yarglanamayacana dair Anayasann geçici 15. maddesi, 12 Eylül 2010daki referandumun ardndan kaldrld.
12 Eylül darbesinin sorumlular ile bu kiilerin emir ve talimatlarn uygulayanlar hakkndaki suç duyurularnn ardndan, darbe döneminin Genelkurmay Bakan, Yedinci Cumhurbakan Kenan Evren ile eski Hava Kuvvetleri Komutan emekli Orgeneral Tahsin ahinkaya 4 Nisan 2012de, darbeden 32 yl sonra yarglanmaya baland. Yargtayda temyiz istemi görüülen dava, iki ismin hayatn kaybetmesinin ardndan dütü.
Referandumdan sonra yaplan anayasa deiikliiyle Milli Güvenlik Konseyi üyelerinin yarglanmayacan düzenleyen Anayasann geçici 15. maddesi yürürlükten kaldrld. Türkiye genelinde birçok kii ve örgüt, darbenin sorumlular ile bu kiilerin emir ve talimatlarn uygulayanlar hakknda soruturma balatlmas için suç duyurusunda bulundu.
Ankara 12. Ar Ceza Mahkemesinin, Ankara Cumhuriyet Basavclnn soruturma kapsamnda, Evren ile ahinkaya hakknda hazrlad iddianameyi, 10 Ocak 2012de kabul etmesiyle Türkiye tarihinde ilk kez bir darbenin sorumlular yarg önüne çkt. ddianamede iki komutan, Türkiye Cumhuriyeti Anayasasnn tamamn veya bir ksmn deitirmeye veya ortadan kaldrmaya ve anayasa ile teekkül etmi olan Türkiye Büyük Millet Meclisini ortadan kaldrmaya veya görevini yapmasna engel olmaya cebren teebbüs etmek ile suçland.
lk durumas, Ankara 12. Ar Ceza Mahkemesinde, 4 Nisan 2012de görülmeye balanan davalarn durumalarna, Evren ve ahinkaya, salk durumlarn gerekçe göstererek katlmad. Davann bundan sonraki durumalarnda her iki isim de savunmalarn, tedavi gördükleri hastanelerden sesli ve görüntülü iletiim sistemi üzerinden yapt.
Evren ve ahinkaya, savunmalarnda, suçlamalar kabul etmeyerek, kurucu iktidar olduklarn, mevcut mahkemelerin kendilerini yarglayamayacan savundu.
- AYM, bavurularn kabul edilemez buldu
Evren ve ahinkaya 13 ubat 2013te, dava nedeniyle haklarnn ihlal edildii gerekçesiyle Anayasa Mahkemesine (AYM) bireysel bavuruda da bulundu. ki eski komutan, davann görüldüü Ankara 12. Ar Ceza Mahkemesine, 12 Eylül iddianamesinin ve kamu davasnn hukuken yok hükmünde olduunun tespiti için dilekçe verildiini ancak mahkemece bu istemin reddedildiini gerekçe gösterdi. AYM, 26 Haziran 2014te Evren ve ahinkayann bavurusunu, olaan kanun yollar tüketilmediinden kabul edilemez buldu.
Dava devam ederken Terörle Mücadele Kanunu ve Ceza Muhakemesi Kanunu ile Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanunla birlikte Ankara 12. Ar Ceza Mahkemesi kapatlnca dava, Ankara 10. Ar Ceza Mahkemesine devredildi.
- Savc müebbet istedi
Cumhuriyet Savcs Erdinç Hakan Özdabakolu, 12 Eylül Davasnda verdii esas hakkndaki görüte, sanklar Evren ve ahinkayann, 765 sayl TCKnn Devlet kuvvetleri aleyhine cürümler balkl 146. maddesi uyarnca arlatrlm müebbet hapisle cezalandrlmalarn istedi.
Mahkeme Bakan Oktay Sadayn açklad hükme göre Evren ve ahinkaya, 21 Aralk 1979da dönemin Babakanna verdikleri muhtrayla Anayasay ve TBMMyi ortadan kaldrmaya ve görevini yapmasn engellemeye teebbüs suçundan, 12 Eylül 1980de de cebren Türkiye Cumhuriyeti Anayasasn tayir, tebdil veya ilgaya ve bu kanun ile teekkül eden TBMMyi skat ve cebren men suçundan eylemlerine uyan 765 sayl TCKnn 146/1. maddesi gereince arlatrlm müebbet hapis cezasna çarptrld. Takdiri indirimle bu cezalar, müebbet hapis cezasna çevrildi.
Evren ve ahinkaya hakknda, Askeri Ceza Kanununun askeri rütbelerin sökülmesine ilikin 30. maddesinin de uygulanmasna karar verildi.
Kararn ardndan Evren ve ahinkayann avukat, 24 Haziran 2014de kararn bozulmas istemiyle temyiz dilekçesini Ankara 10. Ar Ceza Mahkemesine verdi. Yargtay 16. Ceza Dairesi, temyiz incelemesi sürerken Evren, 10 Mays 2015te tedavi gördüü Gülhane Askeri Tp Akademisinde 98 yanda, dönemin Hava Kuvvetleri Komutan emekli Orgeneral ahinkaya da 9 Temmuz 2015te 90 yanda hayatn kaybetti.
Yargtay 16. Ceza Dairesi, temyiz incelemesinde, sanklarn ölümleri nedeniyle davann düürülmesine karar verdi.
Dosya, Yargtay Ceza Genel Kuruluna gönderildi.