Tarihin unutulmaz hadiselerinden biri olan eyh Said Kyam 13 ubat 1925te, Dara Hn (Hani) vilayetinin Egl (Eil) bucana bal Piran (Dicle) köyünde balad. Osmanlnn çöküünden sonra slama verilen zararlardan endie eden ve endiesini de gittii her yerde dile getiren eyh Said Efendi, sahip olduu her eyi bu mücadele uruna feda etti.
eyh Said ve 46 yareninin, 29 Haziran 1925te ark stiklal Mahkemeleri tarafndan Diyarbakrda idam edilmelerinin üzerinden 97 yl geçse de slam adna verilen bu mücadele unutulmad.
Deersiz dallarda aslmama pervam yoktur. Muhakkak ki mücadelem Allah ve dini içindir sözünü tarihe kazyan eyh Said Efendinin mücadelesi, baz kesimlerin dillendirdii gibi kavmi ve entinisiteye dayanan bir süreç de deildi.
eyh Said Efendi kimdir?
1865 bir rivayete göre 1866 ylnda Elazn Palu ilçesinde dünyaya geldi. çocukluunu, Palu ve Hnsta geçirdi. Babas eyh Mahmud Fevzinin o zamanlar Palu, Piran ve Hnsta medreseleri vard. lmi tahsilini babas eyh Mahmud Fevzinin medreselerinde, bölgenin en birikimli limlerinin yannda yapan eyh Said, Paluda eyh Hasan, Muta Molla Muhammed, Malazgirtte Molla Musa ve Molla Abdulhamidin yannda okudu. eyh Said özel bir eitime tabi tutularak en yetenekli mollalardan slami ilimler alannda ciddi bir eitim ald ve medresede ders vermeye balad. Babasnn vefatyla medrese ve tekke hizmetlerini yürütme vazifesi, ailenin büyüü olan eyh Saide kald.
eyh Said, kendi dönemindeki limler içerisinde en muteber limler arasndadr. Klasik medrese usulüne vakf olan eyh Said Efendinin, astronomi, felsefe, geometri (hendese), matematik gibi ilimleri de iyi bildii belirtilmektedir.
eyh Saidin Kürdçenin Krmanci ve Zazaki lehçelerinin yan sra Arapça, Farsça, Türkçe, Urduca ve Ermenice dillerini bildii nakledilir. Ermeniceyi, Palu ve Hnsta yaayan Ermenilerden örenmitir. eyh Said Efendi hakknda; Hristiyanla ciddi derecede vakf olduu da söylenir. Ermeniler birçok konuda anlamazla dütüklerinde eyhin yanna gelirler ve onun hakemliinde problemlerini hallederlerdi.
slam ve slami deerlere saldrlar
Tarihin unutulmaz hadiselerinden olan eyh Said Kyam 13 ubat 1925te, Dara Hn (Hani) vilayetinin Egl (Eil) bucana bal Piran (Dicle) köyünde balad.
Halifeliin kaldrlmas, Türk Ulus Devletinin oluturulmas ve yeni sistemin dayatmalar sonucu, slami kurumlar kapatlm, slami eitim sistemi lavedilmiti. Bu gidiatn zulüm olduuna ve buna kar durulmas gerektiine inanan eyh Said Efendi, kyamdan çok daha önce bölge eyh ve aalarna gönderdii mektuplarda, sistemden ikyet ediyor, ayaa kalkma (kyam) fikri öneriyordu.
Ayaklanmann niteliine vakf olmak adna eyh Saidin baz mektuplarna göz atlabilir. Urfadaki Milli Aireti Reisi Halil Beye gönderdii mektupta, eyh Said Efendi u ifadelere yer verir: imdiki hükümet slam Hilafetini, Saltanat, meihat slamiyeyi (eyhülislam Makam) ve ilim medreselerini ilga etmi, Evkaf Nezaretini (Vakflar Bakanl) kfirlik maarifine ilca etmi (çevirmi), kadnlk mesturunu (örtünme) kaldrm, zinay ve içki içilmesini, kadnlarn yabanclarla dans yapmasn mübah klm, bu gibi fuhiyata mahsus mesela dans salonu, tiyatro, sinema, bar ve umumhane gibi geni binalar ina etmiler, Allah (celle celaluhu) ve Resulünün (sallallahu aleyhi ve sellem) dini olan dinimizle istihza (alay) etmekte bulunmular, onlarn namna olarak ahkm slamiyeyi tahkir ve slamiyetin esaslarn deitirmiler, erkn sarsmlar, dine kar ve bu din erbabna kar ilan- harp eylemiler. Allah Taala din ve eriatn intikamn almaya balamtr. Himmetinizden muavenet talebinde bulunuyorum, bütün airetlerinize bildiriniz.
KIYAMIN BALANGICI
eyh Said, 27 Aralk 1924te Hnstan Krkhan köyüne gider. Mir Selim- Zirkani ile bölgenin tüm ileri gelenleri, eyh Said Efendiyi burada ziyaret eder. Kyam kararn ilk olarak burada açklar. Bu karar, eriat-i arra-i Ahmediyye için harekete geçmekti.
15 Ocak günü Gençe geçen eyh Said, burada bulunduu yedi gün içinde, Solhan, Melikhan, Karakoçan, çan nahiyesi eyhleri, Karlova, Cibran aireti reisi ve Genç aalar ile bir araya gelir. Burada yaplan istiareler, alnan önemli kararlar, hemen her tarafa bildirilir.
Durumdan haberdar olan rejim, kyam domadan bomak için Piranda bir provokasyon sahneye koyar. eyh Saidin 1926da balamas öngörülen kyam erken douma zorlanr. Devlet tarafndan hazrlanm 12 kiilik bir müfreze, eyh Said Efendi Piranda bir düündeyken oray basar. Yöredeki mahkmlar da herkes gibi eyh Said Efendiyi dinlemek için gelmitir. Askeri müfreze, Mahkmlar götüreceiz diye srar eder ve silah patlatr. çkan çatmada, Hasan Tahsin isminde bir müfreze mülazm ölür, birkaç asker yaralanr, dierleri esir alnr. Böylece kyam, zamanndan önce balam olur.
BU KIYAM, SLAMIN BU TOPRAKLARDA YENDEN HKM KILINMASI çNDR
eyh Said kyam, ksa bir sürede üç koldan yaylmaya balar. Kyamn en büyük eksiklii askeri önderliin olmaydr. Kyam saflarndaki Miralay Halid Bey ve arkadalarnn bir yl önceden gözaltna alnmas, askeri tecrübesi olmayan kyam önderlerinin taktik ve strateji gelitirmesini engeller.
Kyam rehberi eyh Said, 14 ubat 1925 günü, yani Piran hadisesinden bir gün sonra ilk yazl emrini verir: Bismillahirrahmanirrahim. Bizler slamn ve slam Peygamberinin yüceltilecei ve zalim Mustafa Kemalin kendi eliyle kurduu hükmetin zevale uratlaca ve onlarn yeryüzünden silinecei bir zamana girmi bulunuyoruz. Cihat etmek her Müslümana farzdr. Bu kyam, slamn bu topraklarda yeniden hkim klnmas içindir. Bu çar, sizin Müslüman kabilenizin bu büyük cihada katlmas içindir. Bu davete içtenlikle Lebbeyk diyeceinize inanyorum.
Ey insanlar! slam bu kfirlere kar koruyalm. Aksi takdirde bu kfir hükmet, bizi de kendisi gibi yapacaktr. Bunun için, ona kar cihat etmek farzdr.
EMREL- MCAHDN SEYYD MHAMMED SAD EL- NAQBEND
Pirandaki olay duyulur duyulmaz, Kürdistann bütün airet reisleri Karakoçann çan nahiyesinde toplanp karar alr. Bölgenin tannm limlerinden eyh Ahmed Efendinin türbesinin yannda, kyama ihanet edilmemesi için Kuran- Kerim üzerine yemin edilir. Bu plan gereince cepheler ve bu cephelerin komutanlar belirlenir.
Hareketin balangcnda Fethi Okyar, kyama biraz daha lml bakt için, Gazi Mustafa Kemalin emri ile istifa ettirilip onun yerine Biz hocalar ortadan kaldrmadkça, hiçbir ey yapamayz diyen smet nönü, babakan yaplr. Takrir-i Sükn kanunu çkarlarak ark stiklal Mahkemeleri kurulur.
Müslümanlarn, eyh Said önderliindeki kyamn silahla durduramayacan anlayan Kemalist rejim, para karl satn ald uaklarn kyam erlerinin arasna sokarak hareketin rotasn deitirmeye çalr.
ubat aynn sonlarnda baz airetler, Kemalist rejimin tehdit ve telkinleriyle, eyh Saide biat etmelerine ramen Onu arkadan vurur. Bu durum, harekette bir dönüm noktas olur ve artk her ey rejimin lehine ilemeye balar.
Kyamn Diyarbakr önlerinde durduruluu ac felaketi getirir. Diyarbakr merkezde rejim tarafndan yönetilen provokatörler Bji eyh Said sloganlar ile hrszlk yapar, hatta namusa saldrr. Ne var ki ahali bu durumdan çok da haberdar deildir. Bu provokasyonlar, Diyarbakr halknn eyh Said ve yarenlerine istenilen düzeyde yardm edilmesini engeller.
Kald ki silah ve teçhizat eksiklii de kyamn baarszlnn en büyük nedenlerinden biridir. çevre illerden ele geçirilen toplar kullanabilecek hiç kimse yoktur. Bundan dolay ele geçirilen ar silahlar tahrip edilir.
UNUTULMAYACAK BÜYÜK HANET
eyh Saidin bacana Binba Kasm, eyh Said kuvvetleri ile beraber idiyse de aslnda Kemalist rejim tarafndan satn alnmtr. Binba Kasm, eyh Said ve hareketin seyri hakknda rejime her zaman bilgi verir.
eyh Said ve beraberindekiler, 14 Nisanda, douya doru yola koyulur. 15 Nisanda Mutaki Abdurrahman Paa Köprüsüne geldiklerinde, eyh Said Efendi, bizzat bacana Kasm Bey tarafndan esir alnr.
EYH SAD SAVUNMASINI VERR
Daha sonra bask, zulüm ve katliam dolu günlerde, eyh Said ve arkadalar tutuklanarak Diyarbakra getirilir. Ardndan eyh Said Efendi, zulümleri ve katliamlar merulatran dönemin ark stiklal Mahkemelerinde yarglanr. Yarglama sürecinde konuan eyh Said, savunmasnda, slam hukukundan hareketle kyamn vacip olduunu, sistemin halka zulmettiini, küfrün yaylmaya baladn, slama saldr olduunu belirterek hareketinin balama sebeplerini anlatr.
DAM SEHPASINA çIKII
eyh Said, bugün Diyarbakrn merkez Sur ilçesinde kendi adyla anlan eyh Said Meydannda idam edilir. 97 yl önce 46 arkadayla beraber idam sehpasna çkarlan eyh Said Efendinin yüzünde ve hareketlerinde hiçbir korku ya da tereddüt olmamakla beraber tekbirlerle idam sehpasna gittii o günün tanklar tarafndan anlatlagelmitir.
Müslüman halkn dini ve kültürel deerlerine kar ttihat ve Terakki zihniyetinin balatt süreçte yaanan zulümlere kar durduu için hedef alnan eyh Said ve yarenlerinin ehid edilmesinin ardndan, Müslüman Kürd halk üzerinde büyük bir zulüm furyas balatlr.
Sürgünler ve toplu katliamlarla beraber slami deerlere kar tasfiye süreci iletilir. Bu dönemde binlerce insan katledilir. Toplumun önderleri konumunda olan birçok lim idam edilir. Kadn, çocuk, yal demeden insanlar hayattan koparlr.
KIYAM, TAMAMEN SLAM BR ENDE LE GERçEKLETRLD
eyh Saidin mücadelesi baz kesimlerin dillendirdii gibi kavmi, entinisiteye dayanan bir süreç deildi. Bu anlamda gayret içerisine girenler bu büyük zat bir bölgeye, bir halka münhasr klarak milliyetçi/ulusalc bir karaktere büründürerek, onu Müslüman milletlerden zihni ve duygusal olarak koparmay hedeflemektedir. eyh Said Efendinin mücadelesi Kürdistana hapsedilecek ve sadece Müslüman Kürd halknn özeline indirgenecek bir kyam deildi. Bu mücadele tarih boyu var olan hak-batl mücadelesinin örneklerinden biriydi.
Cumhuriyetin ilanndan sonra Hilafet kurumunun lavedilmesi ve slami deerlere olan saldrlar, Osmanl bakiyesi topraklarda tüm Müslüman halklarda olduu gibi Kürdler üzerinde de çok büyük olumsuz etkilere neden oldu. Bütün bu gerekçelerin tamam eyh Said hareketine zemin hazrlamt. eyh Said Efendi ve tüm Kürd ileri gelenleri, durum deerlendirmesi yapm ve rejimin slam dümanlna kar çklmamas durumunda bu vebale ortak olunacana kanaat etmilerdi.
ALEM ONUN ALESNDEN DAHA KIYMETLDR
eyh Said, mücadelesinin ilk aamalarnda çou zaman ailesinden uzak kalyordu. Zamann, slami deerleri ayakta tutma mücadelesine adyordu. Bu süreçte hanmyla çok dikkat çekici bir diyalog yaayan eyh Said, u dersi veriyordu:
Eer ben ve bu bastonum yalnz da kalsak ben yine de bunlara kar çkacam. Ne ben Hazreti Hüseyinden daha deerliyim ne de benim ailem onun ailesinden daha kymetlidir. Eer ben bunlara kar çkmazsam zebaniler sarmdan tutup beni cehenneme atarlar, siz o zaman bana yardm edebilecek misiniz? Onlar bana demezler mi Ey Said! Allah o kadar mal mülk verdi sana. Sen Allah için ne yaptn? Bunlar Allahn emirlerini ayaklar altna almlar. Evet, ben cihada baladm ve korkanlar, cihat edemeyecekler, hastalar gelmesinler. Bu yol korkaklarn yolu deildir!
MÜCADELEM ALLAH VE DN çNDR
eyh Said Efendi, idam edilmeden önce varlk gerekçesini ortaya koyarak, Deersiz dallarda aslmama pervam yoktur. Muhakkak ki mücadelem Allah ve dini içindir. eklindeki tarihi ifadeleri haykrm, kendinden sonra gelecek nesillere hem davasnn mefhumunu anlatm hem de zalimlerin yüzüne hakk haykrmt.