Türk edebiyatında Batılı anlamda ilk romanları kaleme alan yazar Halid Ziya Uşaklıgil, vefatının 80. yılında anılıyor.
Uşaklı Helvacızadeler ailesine mensup halı tüccarı Halil Efendi ile Behiye Hanımın üçüncü çocuğu olan Uşaklıgil, İstanbul Eyüpsultanda 1866da dünyaya geldi.
Usta yazar, mahalle mektebindeki ilk eğitiminin ardından Fatih Askeri Rüşdiyesinde okudu.
Uşaklıgil ailesi, Halil Efendinin işleri bozulduğu için 93 Harbinin (1877-1878) başlamasının ardından İzmire gitti.
Eğitimini İzmir Rüşdiyesinde sürdüren Uşaklıgil, İzmirde Ermeni Katolik rahiplerin çocukları için kurulan yatılı bir okula devam etti. Usta yazar, okulda Fransızcaya duyduğu ilgi dolayısıyla Fransız edebiyatını yakından tanımaya başladı.
Uşaklıgil, öğrencilik yıllarında ilk yazılarını kaleme aldı ve İzmir çevresinde tanındı.
Hazine-i Evrakta çıkan Deniz Danası ve Tercüman-ı Hakikatte yayımlanan Aşkımın Mezarı yazılarıyla İstanbulda da tanınmaya başlayan Uşaklıgil, 1884te Tevfik Nevzad ve Bıçakçızade Hakkı ile birlikte Nevruz dergisini çıkarmaya başladı.
- Hizmet ve Ahenk gazetelerini çıkardı
Fransızcadan tercümeler de yapan yazar, Tevfik Nevzad ile 1885te de Hizmet ve Ahenk gazetelerini çıkardı. Uşaklıgil, tefrikalar halinde Nemide, Bir Ölünün Defteri ile Ferdi ve Şürekası adlı eserlerini çıkardı. Dünya edebiyatı ve tiyatro tarihi hakkında yazı dizileri de yayımlayan usta kalem, sürekli yer verdiği hikaye ve tiyatroyla ilgili makalelerini Hikaye ve Temaşa adları altında bir araya getirdi.
Uşaklıgil, romantizmin temsilcisi Ahmet Mithat Efendiyi eleştirdiği ve realizmi savunduğu yazılarını da bu gazetelerde kaleme aldı, Fransız edebiyatından çeşitli yazarların şiir ve yazılarını tercüme etti.
- Hariciyeye başvurusu kabul edilmedi
Halid Ziya Uşaklıgil, hariciyeci olmak amacıyla İstanbula geldi fakat başvurusu kabul edilmedi.
Türkçede basılmış ilk Fransız edebiyatı tarihi eseri olan Garbdan Şarka Seyyale-i Edebiye: Fransa Edebiyatının Numune ve Tarihini 1885te hazırlayan yazar, bir süre sonra İzmire döndü.
Başarılı edebiyatçı, İzmir Rüşdiyesi ile Osmanlı Bankasında görev yaparken, İzmir İdadisinin açılmasıyla burada Türk edebiyatı ve Fransızca öğretmenliği yaptı.
Uşaklıgil, Servet-i Fünun döneminde roman ve hikaye türünün önemli ismi olarak öne çıkarken, edebiyat otoritelerince Türk edebiyatında Batılı anlamda ilk romanları kaleme alan yazar olarak gösterildi.
Meclis-i Ayan Reisi Emin Ali Efendinin kızı Fatma Memnune Hanım ile Uşaklıgil, 1889da evlendi. çiftin Vedide, Bihin, Sadun, Güzin, Vedat ve Bülent adlarını verdiği 6 çocuğu oldu.
Yazar Uşaklıgil, Edebiyat-ı Cedide topluluğuna Recaizade Mahmut Ekrem aracılığıyla 1896da katıldı. Uşaklıgilin Mai ve Siyah ile Aşk-ı Memnu romanları Servet-i Fünun dergisinde tefrika edildi.
Yazmaya 1901-1908de ara veren usta kalem, bu dönemde Darülfünunda Batı edebiyatı tarihi ile estetik dersleri verdi, Sabah ve Tanin gazeteleri ile Resimli Kitap, Mehasin ve Musavver Muhit dergilerinde yazdı.
- İttihat ve Terakkinin önerisiyle sarayda görevlendirildi
Halid Ziya Uşaklıgilin son romanı Nesl-i Ahir, Sabah gazetesinde tefrika edildi.
Sultan Reşatın tahta çıkmasından sonra İttihat ve Terakkinin önerisiyle 1909-1912de mabeyin başkatibi olarak sarayda görevlendirilen yazar, görevi gereği padişahla gezilere çıktı.
Darülbedayide edebi kurul üyeliğinde de bulunan Uşaklıgil, İttihat ve Terakkinin iktidardan düşmesinin ardından, Osmanlıda tütün ekimi, satışı ve ticaretiyle ilgili kararlar alan Reji İdaresinde yönetim kurulu başkanlığını üstlendi.
Uşaklıgil, Cumhuriyetin ilanından sonra Yeşilköydeki köşküne çekilerek edebiyat çalışmalarına yoğunlaştı ve 1925te Aşk-ı Memnu eserini yayımladı.
Yaklaşık 60 yıl süren yazı hayatında öykü, roman, düzyazı, şiir, tiyatro, anı, hitabet, makale ve edebiyat tarihi gibi değişik türlerde yapıtlar veren yazar, romanlarında yakından tanıyıp gözlemlediği, içinde yaşadığı dönemin aydın, varlıklı çevrelerini gerçekçi bir üslupla anlatırken, hikayelerinde ise daha çok halktan kişileri ele aldı.
Usta kalem, Türk edebiyatında, Aşk-ı Memnu ile Mai ve Siyah adlı eserleriyle iz bıraktı.
Uşaklıgil, modern Türk edebiyatına romanları ve hikayeleriyle damga vururken, her türlü tedaviyi reddettiği uzun bir hastalık sürecinin ardından 27 Mart 1945te hayatını kaybetti ve cenazesi Bakırköy Mezarlığına defnedildi.
Halid Ziya Uşaklıgilin eserlerinden bazıları şöyle:
Roman: Sefile, Nemide, Bir Ölünün Defteri, Ferdi ve Şürekası, Mai ve Siyah, Kırık Hayatlar, Aşk-ı Memnu, Nesl-i Ahir
Hikaye: Bir İzdivacın Tarih-i Muaşakası, Bir Muhtıranın Son Yaprakları, Küçük Fıkralar, Bir Yazın Tarihi, Solgun Demet, Sepette Bulunmuş, Bir Hikaye-i Sevda, Hepsinden Acı, Onu Beklerken, Aşka Dairdi, İhtiyar Dost, Kadın Pençesi
Oyun: Firuzan, Kabus, Fare
Anı: Kırk Yıl, Bir Acı Hikaye, Saray ve Ötesi
Mensur şiir: Mezardan Sesler, Mensur Şiirler
Gezi yazıları: Almanya Mektupları, Alman Hayatı
Deneme: Fransız Edebiyatının Numune ve Tarihi, Hikaye ve Temaşa, Yunan Edebiyatı, Latin Edebiyatı, Alman Tarih-i Edebiyatı, Fransız Tarih-i Edebiyatı, Sanata Dair