Türkiye Cumhuriyeti tarihinin ilk kurulan fabrikalarından olan Azmi Milli, Cumhuriyet tarihinin tek çalışan fabrikası özelliğini taşıyor. Savaştan yeni çıkmış genç Cumhuriyetin ilk fabrikalarından biri olan Azmi Milli Un Fabrikası Mustafa Kemal Atatürkün talimatıyla 3 Ağustos 1924 yılında kuruldu. O dönemde Türkiye Cumhuriyetinin önemli birleştirici unsurlarından biri olan fabrika Aksaray halkı tarafından imece usulü toplanan paralarla yaptırıldı.
O yıllarda Kızılay, Genelkurmay Başkanlığı ve Ankara Halk Ekmek Fabrikasına da un üretimi yapan Azmi Milli, aradan geçen 100 yıla rağmen orijinalliğinden hiçbir şey kaybetmemiş şekilde binası ve tüm teçhizatı ile birlikte çalışır vaziyette bulunuyor. Kurulduğu günden bu yana çalışan personel listesinden kullanılan malzemeler ve kasa defterine kadar her şeyin orijinal olarak muhafaza edildiği fabrikada personellerin özlük dosyaları dahi vesikalık fotoğraflarla birlikte adeta tarihe ışık tutuyor. Milletin azmi anlamına gelen Azmi Milli Un Fabrikası 1924ten 1997 yılına kadar un üretimine devam ederken, 1997 yılından sonra Aksaray Belediyesi tarafından müzeye dönüştürülerek ziyaretçilerini ağırlıyor.
çok önemli bir sanayi yapısı
Fabrikanın halen çalıştığını belirten Aksaray Belediye Başkanı Evren Dinçer, Aksarayımızda bulunan Azmi Milli Un Fabrikamız 3 Ağustos 1924 yılında Mustafa Kemal Atatürkün talimatı ile Aksarayımızda kurulmuş. Tabi ki isminden de anlaşılacağı üzere milletin azmiyle, destekleriyle, katkılarıyla kurulmuş bir fabrikamız. O zamanlar un üretmek maksadıyla kuruluyor ve döneminde Kızılay, Genel Kurmay Başkanlığı ve Ankara Halk Ekmek Fabrikasına un temininde de yardımları bulunuyor fabrikamızın. Yeni Cumhuriyetimizin, genç Cumhuriyetimizin ilk fabrikalarından İzmir İktisat Kongresinde vurgu yapılan sanayileşme projesine ilk adımlarında ve en önemli özelliği de imece usulü ile yereldeki vatandaşlarımızın imkanlarıyla, destekleriyle kurulmuş çok önemli bir sanayi yapısı. Bu fabrikamız 73 yıl hizmet veriyor. 1997 yılına kadar üretimini sürdürüyor ve vatandaşlarımıza, ülkemize katma değer sağlayan bir fabrikamız. 1997 yılından itibaren de Aksaray Belediyemize ait olarak şu anda müze hizmeti vermektedir. Bilim ve Sanayi Müzesi şeklinde vatandaşlarımıza hizmet veriyor. Tabi ki bu fabrikamız faaliyetteyken yine Aksaray Mamasın Barajımızdan elde edilen hidroelektrik santrali kurulmuş ve hidroelektrikle bu fabrikamıza elektrik temini yapılıyor. Fazla gelen elektrik de şehrimizi ihtiyacında kullanılıyor. Bu haliyle de fabrikamız hem un ihtiyacının karşılanmasında, aynı zamanda şehrimizin elektrik ihtiyacına cevap vermesi, katkı sağlamasıyla da önem arz ediyor dedi.
Fabrikanın halen çalışır vaziyette olduğuna dikkat çeken Başkan Dinçer, Cumhuriyetimizin ilk yıllarında kurulmuş ve şu an itibariyle de istesek faaliyetini sürdürebilecek niteliğe sahip fabrikalardan bir tanesi. Fabrikamız şu an çalışır vaziyette. Ancak biz onu müze olarak ziyaretçilerimize açmış bulunmaktayız. 7 gün boyunca ziyaretçilerini ağırlıyor. Ziyaretçiler orada bilimsel araştırmalar yapabiliyorlar. Tarihe ışık tutan araştırmalar yaparak arşivlerini de kullanabiliyorlar ifadelerini kullandı.