Nobel Ödülleri, İsveç Kraliyet Bilimler Akademisi, İsveç Akademisi, Karolinska Enstitüsü ve Norveç Nobel Komitesi tarafından fizik, kimya, edebiyat, barış, tıp ve ekonomi dahil 6 ayrı dalda en başarılı kabul edilen kişi veya kuruluşlara veriliyor.
Nobel Ekonomi Ödülü 1968de İsveç Merkez Bankasının Alfred Nobelin anısına ekonomi dalında da ödül verilmesini kararlaştırmasıyla ilk kez 1969da takdim edildi.
Her yıl ekim ayında açıklanan ve İsveçli kimyager ve mühendis Alfred Nobelin öldüğü 10 Aralıkta düzenlenen törenle sahiplerine teslim edilen ödüller, yıl boyunca insanlığa en büyük faydayı sağlayan kişilere veriliyor.
Fizik, kimya, tıp, edebiyat ve ekonomi ödülleri, İsveçin başkenti Stockholm Nobel Barış Ödülü ise Norveçin başkenti Osloda sahiplerine takdim ediliyor.
Ödüller, 1901den bu yana çoğunlukla Birinci ve İkinci Dünya Savaşı sırasında olmak üzere bazı yıllarda verilmedi. 2020 ve 2021deki törenler ise COVID-19 salgını nedeniyle yapılamadı.
Kurallara göre, herhangi bir kategorideki ödülü o yıl kimse hak etmiyorsa ödül verilmiyor ve verilmesi planlanan para ödülü bir sonraki yıl için saklanıyor.
Ödüllerin sahibi çoğunlukla erkekler oldu
Nobel Ödüllerinin tarihi boyunca çeşitli kategorilerde verilen toplam 970 ödülün çoğunun sahibi erkekler oldu. Ödüllerin 905ini erkekler kazanırken, 65i kadınlara verildi.
Ödüllerin verilmeye başladığı 1901den 2023e kadarki süreçte Nobel Barış Ödülünü toplamda 19 kadın, 92 erkek ve 30 kuruluş aldı. Ekonomi dalında kadınlar, 3 ödülle 90 ödül alan erkeklerin çok gerisinde kaldı.
Nobel Ödüllerine iki kez layık görülenler oldu
Nobel Ödüllerine birden fazla kez layık görülenler de oldu. Frederick Sanger, John Bardeen, Karl Barry Sharpless, Linus Pauling ve Marie Curie, tarihte iki kez Nobel Ödülü alan 5 kişi arasına girdi.
Farklı dallarda verilen Nobel Ödülleri, bazen birden fazla kişiye de gidebiliyor. En fazla 3 kişinin kazanabildiği Nobel Ödüllerinde tıp dalında verilen ödüllerin yüzde 65i birden fazla kişiye gitti. Böylece tıp, tarihte en çok birden fazla kişiye giden ödüllerin bulunduğu kategori oldu.
Nobel Ödülleri sahiplerinin ortalama yaşı 58
İstatistiklere göre Nobel Ödüllerini kazananların ortalama yaşı 58 olarak açıklansa da pek çok yaş grubundan yüzlerce kişi 1901den bu yana ödüle layık görüldü.
Ödüllerin tarihteki en genç kazananı, 2014 Nobel Barış Ödülünü alan Pakistanlı aktivist Malala Yousafzai oldu. çocukların eğitim hakkını savunan Yousafzai, ödülü aldığında 17 yaşındaydı.
Lawrence Bragg, 1915te babası William Bragg ile X-ışınlarını kullanarak kristal yapıları analiz ettikleri çalışmaları nedeniyle 25 yaşında Nobel Fizik Ödülüne layık görüldü.
Ödüllerin en yaşlı sahibi ise 2019da 97 yaşındayken Nobel Kimya Ödülünü kazanan John Goodenough oldu. Goodenough, ödülü, geliştirdiği lityum-iyon pilleri için aldı.
Nobel kazanan ünlü isimler
Nobel ödülü kazananlar arasında dünyaca ünlü bilim insanları ve edebiyatçılar da bulunuyor.
Fizik kategorisinde 1903de Nobel Ödülünü kazanan ilk kadın olan Marie Curie, radyumu buldu ve 1911de Nobel Kimya Ödülünü kazandı. Curienin radyasyonla ilgili keşiflerinin tıp alanına önemli katkıları oldu.
Curienin keşifleri sayesinde radyoterapi, kanser tedavisinde kullanılmaya başlandı ve radyum, tümör tedavisinde etkili bir araç haline geldi. Curienin geliştirdiği taşınabilir röntgen cihazları, Birinci Dünya Savaşı sırasında cephedeki askerlerin tedavisinde kullanıldı.
Albert Einstein, görelilik teorisini, kuantum mekaniğini geliştiren çalışmaları ve fotoelektrik etki yasasını keşfi sebebiyle 1921de Nobel Fizik Ödülüne layık görüldü.
Fransız yazar ve filozof Jean Paul Sartre, 1964te Nobel Edebiyat Ödülüne layık görüldü ancak politik konumuna ve eserlerine zarar vereceğini düşündüğü bu ödülü reddetti. Sartre, yaşamı boyunca kazandığı tüm resmi ödülleri geri çevirdi.
Martin Luther King, 1964te henüz 35 yaşındayken, Afro-Amerikan halkının sivil hakları için şiddet içermeyen mücadelesi nedeniyle Nobel Barış Ödülünü aldı.
Eski ABD Başkanı Barack Obama da uluslararası diplomasiyi ve halklar arasındaki işbirliğini güçlendirmeye yönelik çabaları nedeniyle 2009 yılında Nobel Barış Ödülünü kazandı.
Ödülü kazanan Türkler
Nobel ödülünü bugüne kadar iki Türk kazandı.
Yazar Orhan Pamuk, Kırmızı Saçlı Kadın eseriyle 2006 Nobel Edebiyat Ödülünün sahibi oldu. Edebiyat dünyasına önemli katkıları olan Pamukun 100ü aşkın ülkede yayımlanan kitapları 60dan fazla dile çevrildi.
DNA tamiri ve hücre döngüsü gibi alanlarda uzmanlaşan Türk bilim insanı Aziz Sancar, 2015te DNA onarımı ile ilgili çalışmaları nedeniyle Tomas Lindahl ve Paul Modrich ile kimya dalında Nobel Ödülüne layık görüldü.