Öyle de, bir senede yirmi dört bin senelik bir dairede muntazaman seyahat edenve yüz binler ve ayrı ayrı erzak isteyen taifeleri içine alan ve seyahatiyle mevsimlere uğrayıp, baharı bir büyük vagon gibi, binler ayrı ayrı taamlarla doldurarak, kışta erzakı tükenen biçare zhayatlara getiren ve küre-i arz denilen buRahmn iaşe ambarı ve bu sefine-i Sübhniye ve bin bir çeşit cihazatı ve mallarıve konserve paketleri taşıyan bu depo ve dükkn-ı Rabbn, ne derece o fabrikadan büyük ve mükemmel ise, okuduğunuz veya okuyacağınız fenn-i iaşemikyasıyla, o katiyette ve o derecede küre-i arz deposunun Sahibini,Mutasarrıfını, Müdebbirini bildirir, tanıttırır, sevdirir.

Hem nasıl ki dört yüz bin millet içinde bulunan ve her milletin istediği erzakı ayrıve istimal ettiği silhı ayrı ve giydiği elbisesi ayrı ve talimatı ayrı ve terhisatı ayrı olan bir ordunun mucizekr bir kumandanı, tek başıyla bütün o ayrı ayrı milletlerin ayrı ayrı erzaklarını ve çeşit çeşit eslihalarını ve elbiselerini vecihazatlarını, hiçbirini unutmayarak ve şaşırmayarak verdiği o acip ordu veordugh, şüphesiz, bedahetle o harika kumandanı gösterir, takdirkrne sevdirir.

Aynen öyle de, zemin yüzünün ordughında ve her baharda yeniden silh altına alınmış bir yeni ordu-yu Sübhnde nebatat ve hayvanat milletlerinden dört yüz bin nevin çeşit çeşit elbise, erzak, esliha, talim, terhisleri gayet mükemmel vemuntazam ve hiçbirini unutmayarak ve şaşırmayarak, birtek kumandan-ı zamtarafından verilen küre-i arzın bahar ordughı, ne derece mezkr insan ordu veordughından büyük ve mükemmel ise, sizin okuyacağınız fenn-i askermikyasıyla dikkatli ve aklı başında olanlara o derece küre-i arzın Hkimini veRabbini ve Müdebbirini ve Kumandan-ı Akdesini hayretler ve takdislerle bildirirve tahmid ve tesbihle sevdirir.

Hem nasılki bir harika şehirde milyonlar elektrik lmbaları hareket ederek her yeri gezerler. Yanmak maddeleri tükenmiyor bir tarzdaki elektrik lmbaları vefabrikası, şeksiz, bedahetle elektriği idare eden ve seyyar lmbaları yapan vefabrikayı kuran ve iştial maddelerini getiren bir mucizekr ustayı ve fevkaldekudretli bir elektrikçiyi hayretler ve tebriklerle tanıttırır, yaşasınlar ile sevdirir.

Aynen öyle de, bu lem şehrinde, dünya sarayının damındaki yıldız lmbaları, bir kısmıkozmoğrafyanın dediğine bakılsaküre-i arzdan bin defa büyük ve top güllesinden yetmiş defa süratli hareket ettikleri halde, intizamını bozmuyor, birbirine çarpmıyor, sönmüyor, yanmak maddeleri tükenmiyor. Okuduğunuzkozmoğrafyanın dediğine göre, küre-i arzdan bir milyon defadan ziyade büyük vebir milyon seneden ziyade yaşayan ve bir misafirhane-i Rahmniyede bir lmbave soba olan güneşimizin yanmasının devamı için, her gün küre-i arzın denizleri kadar gazyağı ve dağları kadar kömür veya bin arz kadar odun yığınları lzımdır ki sönmesin. Ve onu ve onun gibi ulv yıldızları gazyağsız, odunsuz, kömürsüz yandıran ve söndürmeyen ve beraber ve çabuk gezdiren ve birbirine çarptırmayan bir nihayetsiz kudreti ve saltanatı, ışık parmaklarıyla gösteren bukinat şehr-i muhteşemindeki dünya sarayının elektrik lmbaları ve idareleri ne derece o mislden daha büyük, daha mükemmeldir; o derecede, sizin okuduğunuz veya okuyacağınız, fenn-i elektrik mikyasıyla, bu meşher-i zam-ı kinatın Sultanını, Münevvirini, Müdebbirini, Sniini, o nuran yıldızları şahit göstererek tanıttırır, tesbihatla, takdisatla sevdirir, perestiş ettirir.

Hem mesel, nasıl ki bir kitap bulunsa ki, bir satırında bir kitap ince yazılmış veherbir kelimesinde ince kalemle bir sre-i Kurniye yazılmış. Gayet mnidar vebütün meseleleri birbirini teyid eder ve ktibini ve müellifini fevkalde maharetlive iktidarlı gösteren bir acp mecmua, şeksiz, gündüz gibi ktip ve musannifinikemltıyla, hünerleriyle bildirir, tanıttırır. Mşallah, brekllah cümleleriyle takdir ettirir.

Aynen öylede, bu kinat kitab-ı kebri ki, birtek sahifesi olan zemin yüzünde ve birtek forması olan baharda, üçyüz bin ayrı ayrı kitaplar hükmündeki üç yüz bin nebat ve hayvan taifeleri beraber, birbiri içinde, yanlışsız, hatasız, karıştırmayarak, şaşırmayarak, mükemmel, muntazam ve bazan ağaç gibi bir kelimede bir kasideyi ve çekirdek gibi bir noktada bir kitabın tamam bir fihristesini yazan bir kalem işlediğini gözümüzle gördüğümüz bu nihayetsiz mnidar ve her kelimesinde çok hikmetler bulunan şu mecmua-i kinat ve bu mücessem Kurn-ı ekber-i lem, mezkr misaldeki kitaptan ne derece büyük ve mükemmel vemnidar ise, o derecedesizin okuduğunuz fenn-i hikmetül-eşya ve mekteptebilfiil mübaşeret ettiğiniz fenn-i kıraat ve fenn-i kitabet geniş mikyaslarıyla vedürbn gözleriylebu kitab-ı kinatın Nakkaşını, Ktibini hadsiz kemltıyla tanıttırır, Allahu Ekber cümlesiyle bildirir, Sübhnallah takdisiyle tarif eder,Elhamdülillh senlarıyla sevdirir.

İşte bu fenlere kıyasen, yüzer fünndan her bir fen, geniş mikyasıyla ve hususiyinesiyle ve dürbünlü gözüyle ve ibretli nazarıyla bu kinatın Hlık-ı Zülcelliniesmsıyla bildirir, sıftını, kemltını tanıttırır.